» Δήμητρα και Ζαχαρίας. «

Γιώργος Ντόκος

Η Ελευσίνα κρατά πάντα κάτι κρυφό γι΄ αυτούς που θα την επισκεφθούν ξανά.

Σενέκας

Σύμφωνα με τον μύθο όταν η Δήμητρα έχασε την κόρη της την Περσεφόνη έφυγε από τον Όλυμπο και άρχισε να την ψάχνει παντού. Στον ομηρικό ύμνο της Δήμητρας (7^ος αιώνας π.Χ.), ένα μοιρολόι για την αρπαγή της Περσεφόνης, η Δήμητρα πληροφορείται από την χθόνια Θεά Εκάτη, ότι ο Πλούτωνας πήρε την Περσεφόνη στον Άδη. Η Δήμητρα πηγαίνει στην Ελευσίνα στις πύλες του Άδη και κάθεται απαρηγόρητη πάνω σε ένα βράχο που ονομάστηκε αγέλαστος πέτρα. Μόνο τα αστεία της Ιάμβης την έκαναν να γελάσει λίγο. Τότε γεννήθηκε το ιαμβικό μέτρο. Στη συνέχεια η Δήμητρα  έκανε την γη να ξεραθεί και λιμός άρχισε να μαστίζει την ανθρωπότητα. Ο Δίας αποφάσισε να επέμβει. Έστειλε τον Ερμή στον κάτω κόσμο να φέρει την Περσεφόνη. Ο Πλούτωνας υπάκουσε αφού πρώτα έδωσε στην Περσεφόνη να φάει έξι σπυριά ροδιού για να τη δέσει για πάντα με τον Κάτω Κόσμο. Η Περσεφόνη γύρισε στη Δήμητρα και η θεά άφησε τη γη να βλαστήσει. Από τότε η Περσεφόνη περνούσε στον Άδη έξι μήνες και τους υπόλοιπους με τη μητέρα της στον Όλυμπο.

Ο μύθος γύρω από την Δήμητρα και την αρπαγή της κόρης της Περσεφόνης προσπαθεί να ερμηνεύσει τον κύκλο της γονιμότητας, την ζωή , τον θάνατο, τα μετά τον θάνατο. Στην Ελευσίνα δημιουργήθηκε Ιερό με την λατρεία της Δήμητρας, αλλά επειδή οι μυημένοι δεν αποκάλυπταν τα τελούμενα λίγα πράγματα σε εμάς είναι γνωστά από αυτή την λατρεία. Η κύρια γιορτή ήταν τα Μεγάλα Ελευσίνια ή Μεγάλα Μυστήρια που ξεκινούσαν την 15η ημέρα του μήνα Βοηδρομιώνα (15 Αυγούστου-15 Σεπτεμβρίου) και διαρκούσαν εννιά ημέρες, δηλαδή 1^η με 9^η Σεπτεμβρίου. Πολλοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες μυήθηκαν στα Ελευσίνια μυστήρια και έστησαν τα αγάλματά τους στο ιερό, γι’ αυτό και ο Βησιγότθος Αλάριχος το ισοπέδωσε σταματώντας μια παράδοση που είχε ξεκινήσει από την εποχή του Χαλκού.

Τον 5^ο αιώνα μ.Χ. στην Ελευσίνα χτίζεται η παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Ζαχαρία λίγο πριν το ιερό της Δήμητρας, στο τέλος της Ιεράς Οδού. Η βασιλική καταστράφηκε και αυτή από βαρβαρικές επιδρομές και στη θέση της έχει χτιστεί ένα μικρό αλλά επιβλητικό εκκλησάκι που εκτός των άλλων το δάπεδό του κοσμούσε μια παράσταση με την Δήμητρα να δίνει στάχυα στον Τριπτόλεμο, ενώ η Περσεφόνη τον στεφάνωνε. Στην είσοδο του ναού συναντά κανείς και την αναθηματική επιγραφή της μυημένης στη λατρεία Δήμητρας και Κόρης, Νικοστράτης.

Μια σειρά από συσχετισμούς, συμβολισμούς και μια γενικότερη διαλεκτική μεταξύ παλαιού και καινούργιου, δηλαδή παλαιάς θρησκείας και χριστιανισμού έδωσαν το όνομα Ζαχαρίας στην Βασιλική του 5^ου αιώνα μ. Χ. Ο άγιος Ζαχαρίας, που σημαίνει από τα εβραϊκά Θεοδόξαστος γιορτάζει την 5^η Σεπτεμβρίου. Συνεπώς μέσα στις μέρες κατά τις οποίες παλιότερα τελούνταν τα Μεγάλα Μυστήρια. Ο Ζαχαρίας ήταν ιερέας στα Ιεροσόλυμα και ανήκε στην ιερατική τάξη Αβιά, ενώ η γυναίκα του η Ελισάβετ καταγόταν από τον Ααρών (επίσης ιερατική καταγωγή). Παράλληλα σε μια παλαιότερη εποχή δυο ιερατικές τάξεις τελούσαν για αιώνες τα Ελευσίνια Μυστήρια οι Κήρυκες και οι Ευμολπίδες.

Όπως περιγράφει το κατά Λουκάν ευαγγέλιο στο πρώτο του κεφάλαιο όταν ο Ζαχαρίας έτυχε να είναι εφημέριος του ναού και μπήκε να θυμιάσει στα Άγια είδε μια οπτασία, ο Αρχάγγελος Γαβριήλ του ανακοίνωσε ότι η γριά και στείρα γυναίκα του θα γεννήσει παιδί που θα ονομαστεί Ιωάννης. Από τότε μέχρι και την όγδοη ημέρα του παιδιού, ο Ζαχαρίας έμεινε κωφάλαλος.  Κάτι παρόμοιο συνέβαινε και με τους μύστες στα αρχαία μυστήρια, καθώς μετά την μύησή τους δεν απεκάλυπταν σε κανένα το τι έζησαν. Ο Θεοφάνης ο Γραπτός (Γραπτός επειδή ο αυτοκράτορας του χάραξε το πρόσωπο) στον κανόνα που έγραψε για τον Άγιο Ζαχαρία τον προσφωνεί ως ἱεροφάντωρ, θεοφάντωρ, ἱερομύστα και έτσι η συσχέτιση τόσο με τους μύστες, όσο και με τον Ιεροφάντορα-Ιερέα της Δήμητρας που έμπαινε στο Ιερό και έβγαινε λίγο αργότερα με τα Ιερά αντικείμενα των δυο θεοτήτων, τα οποία πρόβαλλε στους μυημένους, γίνεται πιο έντονη.

Έξι μήνες μετά την σιωπή του Ζαχαρία ένας άλλος χαρούμενος αυτή τη φορά ύμνος ακούστηκε μεταξύ δυο γυναικών της Ελισάβετ και της Μαρίας, όπως παλιότερα το μοιρολόι μεταξύ Δήμητρας και Εκάτης. Το βρέφος της Ελισάβετ σκιρτά από χαρά όταν συνάντησε το βρέφος της Μαρίας. Η Ελισάβετ επλήσθη εκ Πνεύματος Αγίου και αναγνώρισε τον καρπό της Μαρίας. Και είπε Μαριάμ:

«Η ψυχή μου δοξάζει τον Κύριο, και το πνεύμα μου νιώθει αγαλλίαση για το Θεό, το σωτήρα μου, γιατί έδειξε την ευμένειά του στην ταπεινή του δούλη. Από τώρα θα με καλοτυχίζουν όλες οι γενιές, γιατί ο δυνατός Θεός έκανε σ’ εμένα έργα θαυμαστά. Άγιο είναι τ’ όνομά του, και το έλεός του υπάρχει από γενιά σε γενιά, σ’ όσους με δέος τον υπακούνε.
Έδειξε έμπρακτα τη δύναμή του: διασκόρπισε τους περήφανους και χάλασε τα σχέδια που είχανε στο νου τους. Καθαίρεσε άρχοντες από τους θρόνους τους και ταπεινούς ανύψωσε.
Ανθρώπους που πεινούσαν τους γέμισε με αγαθά και πλούσιους τους έδιωξε με χέρια αδειανά… (Λουκάς 1, 46-55)». Η συχνή και δίκαιη εμμονή του Λουκά ενάντια στον Πλούτο, που σύμφωνα πάλι με τον μύθο ήταν ο τυφλός γιός της Δήμητρας…

Περσεφόνη είναι αυτή που θα φέρει αφθονία, όταν όμως η Δήμητρα την χάνει, χάνει τα πάντα. Ιωάννης είναι αυτός που θα φέρει την χαρά. Κατά την όγδοη ημέρα από την γέννηση του, η σιωπή του Ζαχαρία λύνεται σε αντίθεση με τους μύστες του παρελθόντος. Ο Ζαχαρίας σαν τους παλιούς Ευμολπίδες αναφωνεί μια προφητεία-ευαγγέλιο: «…ἐπεσκέψατο ἡμᾶς ἀνατολὴ ἐξ ὕψους ἐπιφᾶναι τοῖς ἐν σκότει καὶ σκιᾷ θανάτου καθημένοις, τοῦ κατευθῦναι τοὺς πόδας ἡμῶν εἰς ὁδὸν εἰρήνης».

Ο Ζαχαρίας φονεύθηκε μεταξύ του ναού και του θυσιαστηρίου (Ματθ.23,35), διότι συνέχισε να αποκαλεί Παρθένο την Μαρία και μετά την γέννηση του γιού της όπως αναφέρει ο Συναξαριστής. Στην Ελευσίνα είναι ο προστάτης άγιος  των αρτοποιών. Η μνήμη του τιμάται στις 5 Σεπτεμβρίου.

 Σκέψεις εμπνευσμένες από την ποιητική ματιά του Φίλιππου Κουτσάφτη

 πηγή: Aντίφωνο